حافظیه ؛ آرامگاه حافظ - آسمان فارس

نویسنده: شهریار مدنی پور

از آن موقع که حافظ سر بر شانه مرگ نهاد، ان را در همین جا که گورستانی بود مصلی نام به خاک سپردند. مصلی خود تفرجگاه و گلگشت حافظ بوده است. شصت و اندی سال پس از آن که تن حافظ به خم خاک سپرده شد، به 856 هجری، شمس الدین محمد یغمایی وزیر میرزا ابوالقاسم گورکانی بر گور حافظ عمارتی نو کرد و پیش روی آن حوض بزرگی بساخت، که از آن آب رکنی پر می شد. این بنا در اوایل قرن یازدهم، به زمان شاه عباس تعمیر شد. از حضور شاه اسماعیل صفوی، شاه عباس، آزادخان افغان و نادر شاه بر گور حافظ، و ماجرای شیرین تفأل آنان حکایتها آورده اند. در برخی از این روایتها حافظ به زبان شعر خود کسانی را به تعمیر و بازسازی گور خود تشویق نموده است. اما چه بسا که این افسانه ها هم همانند دیگر روایتهایی که درباره فال حافظ و گره گشایی آن و پیامهای آن نقل می گردد، ساخته و پرداخته فکر داستان پرداز دوستداران حافظ باشد. در دنیاگشای نادری آمده است که نادر برای پیش بینی کشورگشایی هایش تفألی به دیوان حافظ می زند و چنین می خواند که:

سزد که از همه دلبران ستانی باج *** چرا که بر سر خوبان عالمی چون تاج

و نادر را این وصف خوش می آید و دستور تعمیر آرامگاه حافظ را صادر می نماید. اما ساختمان اساسی بر گور حافظ در زمان کریمخان زند (1189 ق) انجام گرفت. وکیل الرعایا عمارت زیبایی به سبک بناهای خود و تالاری با چهارستون سنگی بر ساخت و باغ بزرگی روبروی تالار بکاشت. در همین زمان، سنگی مرمرین بر گور نهاده می گردد که خط حاج آقاسی بیگ افشار به سماع نستعلیق، بر آن کنده شده. این سنگ هنوز اهنوز بر خاک حافظ سنگینی می نماید. سپس معتمدالدوله فرهاد میرزا فرمانروای فارس ضریحی آهنی بر گور نصب کرد و تعمیرات مختصری در محوطه انجام داد (1395 ق). و دیگر، خاندان قوام، شجاع السلطنه به دستور مظفرالدین شاه، فرج الله بهرامی، هر یک جداگانه، دست همتی به تعمیر آرامگاه برافراشتند، تا به سال 1315 خورشیدی که علی اصغر حکمت وزیر فرهنگ وقت اعتباری در خور حافظ مقرر کرد و آندره گدار مدیر کل فنی باستان شناسی کشور به سبک بناهای ساختمانی کریمخانی، با تعمیرات مانسبی نقشه آرامگاه هم اکنونی را فراهم آورد. این ساختمان در سال 1317 به سرانجام رسید.

بیشتر بخوانید: جستاری در زندگی نامه و ویژگیهای حافظ

مشتاق ملاقات حافظ دو سطح را بایداً بپیماید که به مقصود رسد. چرا که حافظیه را دو حیاط است. نخستین اندکی فراتر از خیابان حافظ و دومی فراتر از این یک. از آن هنگام که زائر به ساحت حافظیه گام می نهد، چه برهنه پای، چونان تا گور و چه با پاپیوش، دو سویش دو نارنجستان باغ است که بهارها، اردیبهشت بهارها، عطر شکوفه هایشان هوا و رهگذران را مست می نماید. بگذریم از بنقشه باغچه هایی هم که در دو سوی راهند و چهره های بنفشه که به عبورگامها خیره می مانند. به د و جانب راه میان گذر این حیاط، دو حوض سنگی است، به شیوه کریمخانی، با شعر مدام فواره و آب و آیینه آسمان. سپس پلکان است و تالار وسیعی که هفت متر عرض و پنجاه و شش متر طول دارد و سقف آن بر بیست ستون سنگی قرار یافته است. چهار ستون از اینان، یکپارچه اند و بازمانده آن عمارت نوکرد کریمخانی. بر پیشانی شمالی و جنوبی تالار، کتیبه هایی نصب شده و بر آنان بیتهایی از حافظ بر کاشی لاجوردی نوشته شده. در ساحت نخستین، همچنان که زائر پیش می آید، مخاطب همه گلهای فصلی، از سایه سار سروهای قدیمی که می گذرد و از پلکان که بالا می آید، گنبد آرامگاه حافظ، اندک اندک طلوع می نماید. این گنبد آسمانی در مرکز صحن شمالی تجلی یافته است: بر سکویی مدور، برآمده بر پنج پله مدور، و زیر آن سنگ مرمرین گور آرام دارد، اگر دستهایی که بر آن یادگاری حک می نمایند بگذارند. بر سنگ گور بیتهایی از خود حافظ روی پوست مرمر نقش گرفته:

مژده وصل تو کو کز سر جان برخیزم *** طایر قدسم و از دام دنیا برخیزم

سایه سار این گور را گنبدی است پایدار بر هشت ستون. سوی درویی سقف گنبد، کاشیکاری شده، با سلطه رنگ آبی، به نشانه آسمان، و با نقشها و شکستها و برشهایی که به نماد هنر و تفکر ایرانی - اسلامی، هشت وجهی را که شکلی ناقص و این دنیای است که سیر می دهد و به دایره که ختم اشکال و کمال ابعاد است به بی بعدی می رساند. پوشش گنبد را لایه ای مسی است، زنگار می گیرد و رنگی غریب می یابد. گنبد خود چنان است که گویی کلاه قلندران و درویشان است. همان کلاهی که حافظ بر سر محتسبان نهاد شوخ و شیرن کار.

در کنار حافظ، گور دو دیگر بزرگمرد سرزمین فارس واقع است: یکی شیخ محمد اهلی شیرازی و دومین فرصت الدوله شیرازی. از همه گورهایی که زمانی در این ساحت بوده اند، فقط این دو برجسته مانده و سایرین را در همان ساخت و ساز آخرین، با زمین برابر نموده اند، اما دورادور حیاط شمالی هنوز حجره هایی است که مقبره خصوصی اند و هم اینک برخی به کار کلاسهای هنری می آیند. فراز این حجره ها نیز کتیه هایی نصب شده و بر هر یک بیتهایی از حافظ به خط درآمده اند. در این حجره ها و در باغی کنار صحن شمالی حافظیه صاحب نامان، هنرمندان و بزرگانی چند نیز آرمیده اند، از جمله فریدون توللی، مهدی حمیدی، رسول پرویزی، لطفعلی صورتگر، حمید دیرین و ...

هر آن که صاحب دل باشد و اندوهی داشته باشد، یا از آن گونه شادمانی بی هیاهویی داشته باشد، که وقار قو دارد، چون به حافظیه درآید، احساس می نماید که به رویایی آشنا وارد شده است. صفای این مکان، آرامش نهفته در آن، حضور مدام عاشقان و عاشقان حافظ، این صحن را پناه دلداران و دلباختگان و دلشدگان دنیا ساخته است.

هم اکنون در حافظیه مرکز مطالعاتی حافظ شناسی به فعالیت مشغول است که کوشش دارد مؤسسه ای در خور مقام دنیای حافظ گردد و در آن کلیه مقاله های نوشته شده درباره حافظ، کلیه کتابها و نسخه های گوناگون دیوان حافظ و بعلاوه همه آثار موسیقایی و تصویری و رایانه ای که به نحوی به حافظ ربطی دارند گردآوری و لیست می شوند.

کتابنامه:

شیراز دیار سعدی و حافظ، علی سامی؛ بناهای تاریخی و آثار هنری جلگه شیراز، علی نقی بهروزی.

منبع مقاله :

گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.

منبع: راسخون