کَنگِلو بنایی باستانی در ارتفاع 1810 متری در سوادکوه - آسمان فارس

محمد کشاورز دیوکلایی، کارشناس ارشد تکنولوژی علوم بازسازی و حفاظت میراث فرهنگی و عضو گروه بازسازی و باستان شناسی قلعه های مازندران از سال های 1386 تا 1391 در یادداشتی که در اختیار خبرنگاران قرار داده است به مشخصات و ویژگی های این بنا پرداخته است.

موقعیت قرارگیری بنای کنگلو

بنای یادمانی کَنگلو یکی از زیباترین بناهای باستانی استان مازندران در بخش کوهستانی، شهرستان سوادکوه قرار گرفته است. از تهران تا این بنا حدود 190 کیلومتر فاصله است. بعد از منطقه وِرِسک در سمت راست جاده که با نام تنگه دوآب و نام امروزی اش سه راه خَطیرکوه به سمت راست بعد از گذر از غار اسپهبد خورشید و روستای خِرچ و جهت باستانی سَرتنگه و در ادامه روستای اِمافت، به روستای کنگلو و قبل از آن بنای کنگلو می رسیم. از مازندران نیز، درکیلومتر 10 جاده دوآب - ورسک سوادکوه، درسمت چپ، جاده ای است فرعی به طول 20 کیلومتر که از روستای بالا دوآب و از پای طاق عظیم اِسپهبد خُورشید شروع و به دوراهی روستای چاشم - کَنگلو منتهی می شود. قسمت های اولیه جاده آسفالته و باقی آن خاکی است(البته در حال حاضر - سال 1399 - کل جهت آسفالت شده و اردیبهشت سال جاری نیز رانش بدی در چند قسمت جاده صورت گرفته است).

فاصله این بنای با ارزش از شهر پُل سفید در شهرستان سوادکوه حدود 40 کیلومتر است و جزو بناهای سنگی منطقه است که مشابهات فراوانی با ابنیه دیگر منطقه دارد. در سمت چپ با عبور از پل سیمانی جدیدالاحداث راه پرپیچ و خم و صعب العبور و کوهستانی روستای کنگلو منشعب می شود که طول آن 9 کیلومتراست.

در فاصله حدود 1200 متری جنوب این روستا و در ارتفاعی پایین تر، بنای کنگلو قرار گرفته است که به تعبیر استاد دکتر منوچهر ستوده به دو بازوی گشوده ای می ماند که واردین را به خود می خواند و از دید اینجانب همچون عقابی است سرخ گون با بال های گسترده که از آشیان خود محافظت می نماید. خوشبختانه از جاده اصلی روستا به سمت بنای کنگلو راهی جز پیاده روی نیست. این امر باعث گشت که هم جهت و هم خود بنا بکر بماند. حدود 1200 متر پیاده روی در جهتی یو (U) مانند احتیاج است تا به بنا برسید.

این بنای منحصر به فرد در کنار ابنیه ای چون دُل کینگه، قلعه چِلدَر، قلعه گَردن، برج رَواتسر از ویژگی های مشترکی سخن می گوید، که می توان دوره همه این ابنیه را به اواخر ساسانی مرتبط دانست. دور تا دور این بنا را کوههای بلندی از جمله رشته کوه خِرو نِرو در شمال و رشته کوه زارجیم در جنوب در بر گرفته است. موقعیت خاص بنا باعث شده فقط از جبهه شمالی قابل دسترسی باشد. در جنوب حدود 370 متر دره ای دیده می شود که نشان از این دارد به هیچ وجه از این جبهه به بنا نمی شود وارد شد. در پایین دره رود آریم می گذرد که به این دره در بین بومیان زِرِشک دره نیز گفته می شود.

بنای کنگلو با مختصات جغرافیایی N35∙5621/7 و نیز E53∙917/2 و با ارتفاع 1810 متر از سطح آبهای آزاد، یکی از بناهای نادر باستانی در مازندران به حساب می آید که درطی قرون متمادی همچنان باصلابت برجای مانده است. درحال حاضر در روستای کنگلو، بیست خانوارسکونت دارند که از این میان، جوانان در پی تحصیل و بیشتر مردان آن به دنبال کار به شهرهای نزدیک مهاجرت نمودند. بیشترین جمعیت روستا در فصول کشاورزی و ایام تعطیل است. شغل مردم کنگلو دامداری و کشاورزی است. روستای آریم آخرین روستا در جهت کنگلوست که راهی مالرو به سمت چاشم و هیکو، دودانگه ساری ودرانتهی به استان سمنان دارد.

وجه تسمیه

منوچهر ستوده درکتاب از آستارا تا آستارآباد، در مبحث معرفی بنای مورد بحث ما، کنگلو را ‹‹کنگه لی ›› نیزضبط نموده اند که در مازندرانی به معنی زنبور است. یکی از ساکنین روستا اظهار می دارد که کنگلو در قدیم الایام ‹‹ کیاکلا ›› بوده و به مرور به کنگلو بدل گشته است.

اما به نظر سامان سورتیجی مدیر پروژه کاوش بنای کنگلو و نویسنده کتاب قلاع باستانی مازندران، برای این روستا دو وجه تسمیه قابل تعمق را می توان قائل شد. 1- کنگلو از کلمه مرکب ‹‹ کنگ + لو›› تشکیل شده است. درفارسی باستان ‹‹ کنگ›› به معنی قلعه و ‹‹لو›› در گویش مازندرانی به معانی بالا، دم و نزدیک است. به نظر می رسد با توجه به شکل گیری روستا که تنها چهار نسل از قدمت آن نمی گذرد در کنار قلعه ای باستانی، برگزیدن نام کنگلو انتخابی بجا و موجه باشد. 2- توجه به معانی مازندرانی دولَختِ مرکب کَنگِل + او، (کنگل = نوعی گیاه [در فارسی کنگر])، (او =آب) وجه تسمیه های پیشین را مورد تردید قرار می دهد زیرا در قدیم اهالی کنگلو یکی از چشمه های نزدیک روستا را با کنگرهای روئیده در پیرامون آن مسمی نموده اند و از آن چشمه با نام ‹‹ کَنگلِ او›› یعنی جایی که آب آن از مجاورت محل رویش کنگر ها تامین می شود، یاد می نمایند. واژه کنگلِ او به مرور با حذف همزه در او به کنگلو بدل گشت و در کلیتی فرا تر به روستای مورد بحث ما تعمیم داده شد. (برگرفته از کتاب قلاع باستانی مازندران - نوشته : سامان سورتیجی - سال 1381)

تاریخچه مطالعات تاریخی و باستان شناسی و بازسازیی بنای کنگلو

مطالعات باستان شناسی در بنای کنگلو به سال 1385 بازمی شود و این فرایند تا سال1389 با معین حریم و عرصه بنا تداوم یافت. نتایج باستان شناسی ضمن نمایان سازی فضاهای مختلف و بیان وضع موجود بنا ادامه فعالیت های پژوهشی را معطوف عملیات بازسازی ساخت.

شناخت و مطالعه بنای کنگلو از سال 1375 توسط سامان سورتیجی (باستان شناس و مدیر پروژه قلعه های تاریخی مازندران) شروع شد و بعد از سال ها تحقیق و ثبت ملی این بنا در سال 1379 صورت گرفت و چاپ کتابی با عنوان قلاع باستانی مازندران در سال 1382 و اولین کاوش باستان شناسی این بنا در سال 1385 را شروع گشت.

در این فصل از حفاری بقایایی از معماری بنا در جبهه جنوبی به دست آمد که ارزش بنا را از لحاظ معماری بالاتر برد و یاری شایانی به شناخت بیشتر معماری بنای کنگلو کرد. در کنار آوارهای تخلیه شده، چهار فضای معماری در جبهه جنوبی باله غربی بنا به دست آمد که تاثیری بر شناخت پلان بنا گذاشت. در همان سال در کاوشی دیگر بقایایی از گورستان از دوران ساسانی و صدر اسلام به دست آمد که باعث گشت که توجه بیشتری به این بنای باارزش شود.

در سال 1387 اولین عملیات میدانی بازسازی بنای کنگلو با مشاوره جواد پوریانی (کارشناس ارشد بازسازی بناهای تاریخی) شروع شد و برای اولین بار بعد از 15 قرن، بر ساختار معماری این بنای دورافتاده داربست نصب شد. در همان سال فصل دوم حفاری بنای کنگلو شروع شد که در جبهه جنوبی بنا و در موازات باله شرقی بقایایی از چهار فضای پلکانی به دست آمد که قرینه ای بود برای جبهه غربی بنای کنگلو.

در سال 1389 معین حریم بنا، توسط گروه باستان شناسی و نقشه برداری شروع گشت و همزمان حدود 26 گمانه نیز در حریم این بنای زده شد. بنای کنگلو بیش از 7 سال است که به طور جدی معرفی و شناخته شده است و تمام این شناخت زحماتی بوده است که گروه باستان شناسی و بازسازی بنای کنگلو کشیده اند. برگزاری مراسم موسیقی و طبیعت در حریم بنا از اقداماتی بوده است که شناخت بیشتری از بنای کنگلو را به توریستان نشان داد.

در این سال ها کنگلو جهت زیبایی را به توریستان نشان می داد که سالانه در سکوت و تنهایی بنا شریک شوند. تهیه عکس های بسیار زیاد از بنا، حداقل از سال 1375 تا 1391 مستندسازی تصویری را به وجود آورده که می توان در سال های آینده نیز از آنها جهت اقدامات بازسازیی و باستان شناسی استفاده شایانی برد. از سال 1364 تا سال 1391 در طی سال های کاوش باستان شناسی و شناخت معماری این بنا، حدود چهار پلان اصلی طراحی شده که فرایند تکمیلی شناسایی سازه ای دیده می شود.

در سال 1364 هنوز طبقه دوم بنا از زیر خاک بیرون نیامده بود (با توجه به طرحی که مصلحی یکی از کارشناسان میراث مازندران برای حوزه ثبت ملی در سال 1364 از بنا ترسیم کرد)، در سال 1384 اولین نقشه های علمی معماری برش ها و پلان های سطح مقطع مختلف زده شد و توسط علیزاده معمار و بازسازیگر، هم زمان که بقایای فضاسازی پشت باله غربی به دست می آمد و طبقه دوم نیز از زیر آوار دیده شد، نقشه ها و پلان ها دقیق تر شدند. سال 1385 در راستای اقدامات بازسازیی جواد پوریانی (بازسازیگر) به ترسیم سه بعدی و طرح احتمالی بنا پرداخت. در سال 1391 آخرین سال کاوش و بازسازی بنای کنگلو، محمد کشاورز دیوکلایی (بازسازیگر و باستان شناس) با تکمیل پلان بعد از حفاری پشت باله شرقی، به نوعی تمام سازه های گمشده در بنا و اطرافش را آنالیز کرد. در این پروژه در حوزه باستان شناسی و بازسازی باید به زحمات آقایان مهدی عابدینی عراقی، علی یوسفی ارفه دهی، سید صابر احسانی، حمید باقری و مهدی اصغرپور نیز اشاره کنم.

هنوز از کاربری بنای کنگلو اطلاعاتی به دست نیامده است، اما قرارگیری این بنا در نزدیکی روستای آریم، کوههای معروف و تاریخی منطقه، جهت سرتنگه، نشان از اعتبار کنگلو دارد که با زیبایی سازه ای خود نشان دهنده این امر است. در مجموع این بنای باستانی، احتیاج به شناخت بیشتری دارد و گروهای باستان شناسی باید تجسس بیشتری در منطقه انجام دهند.

مراحل پیشرفت و باز شناسی پلان کامل بنای کنگلو از سال 1364 تا سال 1391

ساختار معماری

بنای کنگلو از لحاظ تاریخی تا به امروز با توجه به ویژگی های سازه ای و قبور به دست آمده در اطراف حریم بنا نه در خود بنا، به اواخر دوران ساسانی در ایران می رسد و تا دوران اسلامی نیز آثار گورستان دیده شد. این بنا در کنار بناهای دیگر در منطقه نشان از یک سلسله ساخت و ساز دارند که کاملا به یکدیگر مرتبط بوده اند. با توجه به داده های تاریخی کم در حفاری های باستانشناسی در سال های فعالیت دکتر سورتیجی به عنوان مدیر پروژه، به ساسانی بودن این بنا یقین پیدا شد. نمونه سفال های به دست آمده و داده های دیگر باستان شناسی همه و همه از بنایی نشان دارد، که در طی این 15 قرن، زلزله ها و فرسودگی ها، هنوز جزو بناهایی است که از لحاظ سازه در استان مازندران بیشتر بخش آن باقی مانده است.

از این بنا در کتاب استاد منوچهر ستوده برای اولین بار در دهه 50 و 60 نام آورده شد و در سال 1385 اولین کاوش این بنا انجام شد. سازه ای با ارگی برج مانند با پلان مدور و هم چنین دو باله و دو برج تو پر که با تمام تخریب های وارده بر بنا بر اثر عوامل طبیعی و غیرطبیعی بر فراز پشته صخره ای مخروطی شکل با پیروی از عوارض طبیعی بستر خود همچنان پایداری نسبی خود را حفظ نموده است.

مساحت کنگلو 300 متر مربع با طول 60 متر و عرض 5 متر بر سطحی صخره ای است. بنایی که با شناسایی های بعدی نشان از این داشت که در سه طبقه بوده است؛ ابتدا در یک طبقه و بعدها دو طبقه دیگر ساخته و دو باله و دو برج توپر بر آن افزودند.

در دهه 80 حدود 5 سال مداوم به فعالیت های باستان شناسی، بازسازی و نقشه برداری و تایین حریم پرداختیم که باید اشاره کنم. بدون یاری اهالی روستای کنگلو این امر میسر نبود، که عده ای از آنها نیز امروز از دنیا رفته اند. بنایی در سه طبقه (ارگ مرکزی) و دو بازو که دیواره های کشیده توپر و دو برج توپر دارد. سعی بر قرینه بودن این بازو ها دیده می شود. تمام پی بنا بر سطح عوارض طبیعی است. سازه کنگلو، بنایی است که تقریبا مشابه ندارد. این بنا، با ساختار لاشه سنگ و ملات گچ نیمکوب که قرن های زیادی قدرت خود را به همگان از نظر سازه ای نشان داده است، ساخته شده است. ضخامت اندود (ملات بیرونی) بنا همانند بیشتر بناهای موجود در منطقه، بین 5 تا 6 سانتیمتر می باشد. این بنا در جبهه جنوبی خود دره ای 370 متری دارد و نشان از یک موقعیت استراتژی بالا دارد. در دو طرف کوه دو جهت رودخانه به دره می ریزند.

این بنا به صورت هنرمندانه توسط معمارانش با طبیعت خو گرفته. کاوش های صورت گرفته به غیر از حریم بنا، در اطراف خود سازه شامل حفاری طبقه دوم، حفاری فضاهای به دست امده در جبهه جنوبی بنا در دو باله، و حفاری جبهه شمالی بنا به طور سراسری برای فهم دقیق جهت دسترسی و یا شاید نشانه هایی از جهت رساندن آب. در راستای بازسازی این بنا نیز باید گفت یکی از پروژه های سخت بازسازیی در ایران بوده است که در فاز اول مهندس جواد پوریانی و در فازهای بعدی بنده به طرح و اجرا با نظارت کامل دکتر سورتیجی پرداختیم. بنای کنگلو یکی از قدرتمند ترین بناهای شمال کشور ایران است که بر طبیعت سنگین و خشن خود پیروز گشته و زیبایی خود را نشان می دهد.

نامگذاری ساختارهای معماری در بنای کنگلو بعد از آخرین کاوش ها، سال 1391

کاربری بنای کنگلو

ساخت ابنیه در کوهستان دلایل خاص خود را داشت. یکی از آنها به دلیل وجود گذر ها و راهها در گذشته در جهت دره های موجود بین دو کوه بوده که باید نقاطی را برای دیدبانی معین می کردند. شاید برج ها و باروها زمان زیادی برای ساخت نمی بردند، اما بناهای دیگری وجود دارند که یا جنبه پرستشگاهی داشته اند و یا استراحتگاهی و یا تفریحی. ساخت ابنیه در این شرایط خود مستلزم نیروی کاری فراوان است و اعتقاد می تواند چنین بناهایی را در زمان کوتاه به وجود آورد. این را انسان عصر باستان ثابت نموده و در معماری مدرن ما این سرعت را فقط با دستگاههای مکانیکی می توانیم ببینیم.

ساخت ابنیه در مناطق کوهستانی باعث پدید آمدن تمدن ها و روستاهای بسیاری شده است که انسان را به یکجا نشینی رسانده. وجود یک بنای تاریخی در یکی از کوه ها زندگی ساز است. مردم برای پرستش و یا استراحت و حتی تفریح خود را به پای این آثار می رسانند تا لذت وجود زندگی و خدا را کاملا درک نمایند. می توان این عقیده را داشت که همه بناهای کوهستانی ایران جنبه معنوی و مذهبی دارند. زیرا ساخت و پرداخت آن مشقت های فراوانی را به همراه دارد و بازدیدنمایندگان امروزی نیز گویی به پرستشگاه هایی روی آوردند که هر کسی توان دیدن آن را ندارد. در هر صورت یک ابنیه تاریخی در کنار تامین احتیاجهای مادی، انسانها را یکجانشین می نماید.

هنوز به کاربری بنای کنگلو مطمئن نیستیم، باور داریم که نمی شود به این راحتی نام و کاربردی بر چیزی نهاد. این بنا را بنای یادمانی کنگلو می نامیم، به این خاطر که مطمئن هستیم این بنا، قلعه نبوده است. با توجه به وجود گورستان در جبهه شمالی این بنا، می شود این امر را ثابت کرد. نمی شود به شکل قطعی چیزی در باره کاربرد این بنا گفت در حالی که دکتر سامان سورتیجی در سال های اولیه کاوش بر این نظریه بودند که شاید، شاید، نه قطعی شاید این بنا کاربری پرستشگاهی داشته باشد و بعد از حفاری در جبهه شمالی بنا هیچ نشانه ای از پرستشگاه های پیش بینی شده نیافتیم، به همین خاطر با توجه به موقعیت این بنا از لحاظ قرار گیری در منطقه و شکل سازه ای آن باز هم نمی خواهیم کلمه ای جز بنای کنگلو را بر این سازه پر ابهت برگزینیم. این بنا قلعه نیست.

ارزش بنای کنگلو و قدرت بالا در صنعت توریستی

در خصوص بنای کنگلو باید بگویم این بنا زیباترین بنای موجود در استان مازندران در راستای همخوانی با طبیعت بکر است. ارتفاع 1800 متری این بنا از سطح آب های آزاد، مکانی را برپا نموده است که به دلیل اقلیم و تغییرات شدید فصلی رنگ های نابی را بر چشم بیننده می سازد. بنایی که هنوز جز چند مورد کوچک حفاری غیرمجاز و وندالیسم، می تواند به لیست ابنیه تاریخی ایران در فهرست دنیای یونسکو معرفی شود. بنایی که حریم منظر آن مطالعه شده و اهالی روستای کنگلو نیز با نگهداری این بنا مسئله ای ندارند. زنده ماندن بنای کنگلو روستاهای اطراف را نیز تحت حفاظت قرار می دهد. می دانیم در روستای کنگلو هنوز زنان هنرمند هستند، اگر جاجیم ها و گلیم ها به فراموشی بفرایند بخشی از صنایع دستی مازندران به نابودی رفته. معماری کوهستانی این روستاها که متاسفانه همه رو به نابودی هستند. بافت کوچه پس کوچه های این روستاها که امروز به سنگ فرش های مدرن بی معنا تبدیل شده اند، همه و همه فراموشی قلعه است.

به یاد دارم در زمان بازسازی و کاوش، اقتصاد اهالی هم رو به رشد بود. جوانان به روستا برگشته بودند. از اثر باستانی نزدیک زادگاهشان حفاظت می کردند. بنده به همراه گروه عظیمی در سال 1389 در راستای خاتمه نامه دانشگاهی ام جشن موسیقی در روبروی قلعه برگزار کردیم و به این بهانه از همه اهالی تشکر کردیم. این مراسم باید همه ساله برگزار شود. بنای کنگلو به عنوان یه قاب عکس می تواند پذیرای هزاران مراسم هنری و فرهنگی باشد. این بنا هنوز احتیاج به حفاظت شبانه روزی دارد. احتیاج به کنترل رفت و آمد. این بنا نباید به یک بنای بی صاحب تبدیل شود. نگین مظلوم مازندران است. زحمات اهالی روستا برای بازسازی بنا را مستندنگاری نموده ام. کاری فرا انسانی بوده است. سهم زنان روستای کنگلو در بازسازی بنای کنگلو هرگز فراموش نمی شود. جهت لوله کشی آب از روستا تا سازه، حدود 1800 متر، بردن الوارها و داربست بر شانه این زنان، بردن کیسه های گچ در آن شیب تند، زحمات این مردمان است. زبان از توصیف آن روزها عاجز است. این منطقه یکی از عظیمترین مناطق دارای پتانسیل توریستی است که دارد به فراموشی سپرده می شود. این منطقه با دارایی طبیعی و تاریخی از جمله روستاهای اِمافت، کَنگِلو، آریم، قُله بلند خِرونِرو، رشته کوه زارجیم، جهت سرتنگه و زِرِشک دره، مِلِرد و عباس علی، چشمه بِراردِه، همه و همه یک امکان عظیم توریستی است که در پی آن اقتصاد برای روستاییان و استان خواهد بود.

به زودی مقاله ای تخصصی در خصوص باستان شناسی و معماری و بازسازی این بنا در اروپا ارائه خواهیم داد. باید ذهنمان را فراتر از یک شهرستان یا استان ببریم و به دنیایان این ابنیه را نشان دهیم. در سوادکوه همه چیز در کنار هم خو گرفته است. همین که این شهرستان به پایتخت ایران نزدیک است، خود یک قدرت توریستی است. با قطار و با ماشین می شود به این نقاط دست پیدا کرد. یک توریست خارجی از کشورش مستقیما برای بازدید از ایران به تهران می رسد و مستقیما به فارس یا اصفهان و حتی یزد و کرمان می رود، اما نمی داند مازندران کجاست، شهرستان های ناب و تاریخی چون سوادکوه را نمی شناسند. بیشتر جاهای دنیا دریا و کوهستان و جنگل را دارند، اما جنگل و کوهستان با این همه غنای تاریخی در همه جا یافت نمی شود. سوادکوه را باید از همه لحاظ دید، چه کوهستان چه در جلگه.

بانوان شریف روستای کنگلو که در تمام مراحل بازسازی همراه مردان زحمت کشیدند. سال های 1385 و 1386