یخچال سنتی زواره و چگونگی استفاده از آن در گذشته - آسمان فارس

محسن هادی طحان زواره در گفت و گو با خبرنگاران، با بیان این که یخچال های سنتی از جمله آثار تاریخی است که بصورت پراکنده در مناطقی از کشور مخصوصا اطراف شهرها و روستاها دیده می شود، اضافه کرد: این بناها اصولا در کنار بافت های تاریخی و حتی در خارج از شهرها و روستاها ساخته می شده و علت این بوده که برای تهیه یخ باید مکان آبگیر در زمین های خارج از شهر و در کنار جوی آب ها باشد.

به گفته این فعال میراث فرهنگی، یخچال تاریخی زواره در کنار باروی شهر و بیرون از بافت تاریخی اما چسبیده به حصار ساخته شده که خوشبختانه در دهه گذشته سطح بیرونی آن بازسازی شده است.

وی اضافه کرد: یخچال زواره مانند بیشتر یخچال های سنتی کشور از گل و خشت (بهترین عایق) ساخته شده است.

هادی طحان گفت: شکل فیزیکی آن مخروطی با دیواره های دوار ضخیم است که دوایر پایین بزرگتر بوده و هرچه به طرف بالا اوج گرفته دوایر تنگ تر شده اند تا در نقطه ای چون راس مسدود شده است. این شکل مخروطی بنا باعث خنکی و در واقع مانع جذب گرما می شود.

هادی طحان با اشاره به مرتفع بودن و در عین حال زیبایی ویژه فضای داخل یخچال سنتی زواره گفت: داخل بنای یخچال چاله ای عمیق وجود دارد که محل نگهداری یخ بوده است، همچنین پلکانی سنگی دواری وجود داشته که تا پایانی چاله یخ ادامه دارد که برای دسترسی به پایانی بنا و انتقال و برداشت یخ بوده است. در این بنای مخروطی شکل هم دو درگاه در روبروی وجود دارد.

هادی طحان در ادامه اضافه کرد: در یخچال تاریخی زواره دو درگاه در روبروی وجود دارد که برای یخ گذاری و یخ برداری بوده است. یک درب به سمت شمال و دیگری به سمت جنوب است. دربی که به سمت شمال (محله بنجیره) است؛ به طرف گودال های بیرونی یخچال و محل تهیه یخ واقع شده و از این درب برای یخ گذاری استفاده می شده است. درب سمت شمال در تابستان باز می شده و یخچالدار از آن درب، یخ را توزیع یا بفروش می رسانده است.

وی در مورد نحوه استفاده از این بنا نیز گفت: اطراف یخچال زمینی به عمق حدودا یک متر وجود داشته که در فصل زمستان مخصوصا شب های سرد آب را در آن جاری می کردند و پس از مدتی گل و لای آب ته نشین شده و در طول شب های سرد زمستان آب به یخ تبدیل می شده است و پس از قطور شدن این لایه ها، یخ ها بصورت تکه تکه جمع آوری شده و در مخزن یخچال (چال یخ) بصورت لایه ای بر روی هم می چیدند.

به گفته این فعال میراث فرهنگی، برای جلوگیری از چسبیدن یخ ها به همدیگر و همچنین کمتر آب شدن، بین یخ ها پوشال یا ساقه های گندم ونیز حصیر قرار می دادند. وقتی چال (مخزن) از یخ پر می شد، درب های دو طرف یخچال را با خشت و گل مسدود می کردند. این یخ ها تا تابستان در یخچال می ماند و در وسط یخچال چاهی وجود دارد که برای جمع آوری آب حاصل از ذوب شدن احتمالی یخ ها حفر شده است.

وی شرح داد: در تابستان قسمتی از درب یخچال باز می شد و یخ ها را تکه تکه بیرون می آوردند و بین مردم توزیع می کردند.

هادی طحان در عین حال گفت: برخی از یخچال های سنتی در ایران شخصی بوده و صاحب بنا مسئول تهیه و فروش و توزیع یخ بوده است که در گذشته در جنوب تهران یخچال های شخصی وجود داشته است که یخ فروش ها در فصل تابستان با وزن کردن، یخ ها را بفروش می رساندند. اما بیشتر یخچال ها مانند یخچال سنتی زواره، عمومی و جنبه عام المنفعه داشته و همه مردم از یخ آن استفاده می کرده اند.

هادی طحان گفت: امروزه این بنای تاریخی در محله بنجیره زواره در کنار حصار و باروی تاریخی آماده بازدید گردشگران و علاقمندان است و در سال های اخیر داخل این بنا نمایشگاه عکس های تاریخی نیز تشکیل شده بود که مورد استقبال گردشگران قرار گرفت و بازدیدکنندگان در فصل گرما از هوای خنک و مطبوع داخل این بنا هم لذت می بردند.

وی گفت: در شهرستان اردستان تعداد معدودی یخچال سنتی وجود دارد از جمله یخچال روستای منظریه در بخش زواره در (کنار روستای سرهنگ آباد) که مشخصه خاص آن پوشش آجری سطح بیرونی آن است که متاسفانه حال و روز خوبی ندارد و با بازسازی آن می توان این بنا را حفظ کرد.

این پژوهشگر میراث فرهنگی ادامه داد: از دیگر یخچال های سنتی و مهم منطقه اردستان که تقریبا شبیه یخچال زواره است می توان به یخچال شهر مهاباد اشاره کرد که متاسفانه در طول سال های گذشته قسمتی از آن تخریب شده ولی خوشبختانه اخیرا ثبت میراث ملی کشور شده است.

هادی طحان در پایان اظهار امیدواری کرد بازسازی و بازسازی یخچال تاریخی مهاباد نیز در دستور کار قرار گیرد و از ویرانی این بنا جلوگیری شود.