نشانه ها، علائم و علل پوکی استخوان

راه های پیشگیری و درمان پوکی استخوان چیست؟

به گزارش خبرنگاران به نقل از درمانکده پوکی استخوان باعث ضعف و شنمایندگی استخوان ها می گردد، آنقدر شنماینده است که افتادن یا حتی فشارهای خفیف مانند خم شدن یا سرفه می تواند باعث شکستگی گردد. شکستگی های مربوط به پوکی استخوان بیشتر در مفصل ران، مچ یا ستون فقرات رخ می دهد.

استخوان بافت زنده ای است که مدام در حال شکسته شدن و جایگزینی است. پوکی استخوان وقتی ایجاد می گردد که ایجاد استخوان جدید با از بین رفتن استخوان قدیمی تناسب نداشته باشد.

پوکی استخوان زنان و مردان از همه نژادها را تحت تأثیر قرار می دهد. اما زنان سفید پوست و آسیایی، به ویژه زنان مسن یائسه بیشترین خطر را دارند. داروها، رژیم غذایی سالم و ورزش با تحمل وزن می توانند به جلوگیری از شکستن استخوان یا تقویت استخوانهای ضعیف یاری نمایند.

علائم و نشانه های پوکی استخوان

به طور معمول هیچ علائمی در مراحل اولیه پوکی استخوان وجود ندارد. اما هنگامی که استخوانهای شما از پوکی استخوان ضعیف شده باشد ممکن است علائم و نشانه­هایی داشته باشید که عبارتند از:

کمردرد، ناشی از شکستگی یا خوابیدن مهره ها روی هم

کاهش قد به مرور زمان

قامت خمیده

استخوانی که بسیار راحت تر از حد انتظار می شکند

چه زمانی به پزشک مراجعه کنید

اگر دچار یائسگی زودرس هستید یا برای چند ماه کورتیکواستروئید مصرف کردید یا اگر یکی از والدین شما دچار شکستگی لگن شده است باید در خصوص پوکی استخوان با پزشک متخصص روماتولوژی خود صحبت کنید.

علل پوکی استخوان

استخوانهای شما در حال بازسازی مداوم قرار دارند، بافت استخوانی جدید ساخته شده و بافت قدیمی تخریب می­گردد.هنگامی که جوان هستید سرعت تشکیل استخوان جدید بیشتر از تخریب استخوان کهنه است و توده استخوانی شما افزایش می یابد. پس از اوایل دهه 20 این فرایند کند می گردد و بیشتر افراد تا سن 30 سالگی به حدبیشتر توده استخوانی خود می رسند. با افزایش سن، تخریب توده استخوان سریعتر از ایجاد آن می گردد.

احتمال ابتلا به پوکی استخوان احتمالاً به میزان توده استخوانی که در جوانی به دست آورده اید بستگی دارد. توده استخوانی حدبیشتر تا حدودی ارثی است و همچنین در گروه­های قومی متفاوت است. هرچه توده استخوانی حدبیشتر شما بیشتر باشد، استخوان بیشتری در بانک دارید و با افزایش سن احتمال ابتلا به پوکی استخوان نیز کمتر است.

عوامل خطر

تعدادی از عوامل می توانند احتمال ابتلا به پوکی استخوان را افزایش دهند، از جمله سن، نژاد، سبک زندگی و شرایط پزشکی و درمان­ها.

خطرات غیرقابل تغییر

برخی از عوامل خطر پوکی استخوان خارج از کنترل شما هستند، از جمله:

جنسیت. زنان نسبت به مردان احتمال بیشتری برای ابتلا به پوکی استخوان دارند.

سن. هر چه سن شما بیشتر گردد خطر ابتلا به پوکی استخوان بیشتر می گردد.

نژاد. اگر سفید پوست یا از نژاد آسیایی هستید بیشترین خطر ابتلا به پوکی استخوان را دارید.

سابقه خانوادگی. داشتن والدین یا خواهر و برادر با پوکی استخوان، شما را در معرض خطر بیشتری قرار می دهد، به خصوص اگر مادر یا پدر سابقه شکستگی مفصل لگن را داشته باشند.

اندازه اسکلت بدن. مردان و زنانی که دارای اسکلت بدنی کوچکی هستند، احتمال خطر بیشتری دارند زیرا ممکن است با افزایش سن توده استخوانی کمتری داشته باشند.

سطح هورمون

پوکی استخوان در افرادی که مقدار بیش از حد یا خیلی کم از هورمونهای خاصی در بدنشان وجود دارد شایعتر است. مانند:

هورمونهای جنسی. کاهش سطح هورمون جنسی منجر به تضعیف استخوان می­گردد.کاهش سطح استروژن در زنان در یائسگی یکی از مهمترین عوامل خطر در بروز پوکی استخوان است.

سطح تستوسترون در مردان با افزایش سن به تدریج کاهش می یابد. درمان سرطان پروستات که باعث کاهش سطح تستوسترون در مردان و درمان سرطان سینه که باعث کاهش سطح استروژن در خانم ها می گردد، احتمالاً باعث افزایش سرعت از بین رفتن استخوان می گردد.

مسائل تیروئید. هورمون بیش از حد تیروئید می تواند باعث از بین رفتن استخوان گردد. اگر تیروئید شما پرکار است یا اگر داروی هورمون تیروئید برای درمان تیروئید کم­کار بهره ببرید، این مشکل ممکن است برای شما پیش بیاید.

غدد دیگر. پوکی استخوان همچنین با پرکاری غدد پاراتیروئید و فوق کلیوی همراه بوده است.

فاکتورهای غذایی

پوکی استخوان در افراد زیر با احتمال بیشتری وجود دارد:

مصرف کم کلسیم. کمبود مادام العمر کلسیم در ایجاد پوکی استخوان نقش دارد. کمبود کلسیم باعث کاهش تراکم استخوان، تخریب زودرس استخوان و افزایش خطر شکستگی می گردد.

اختلالات غذا خوردن محدود کردن شدید مصرف مواد غذایی و کمبود وزن باعث ضعف استخوان در زنان و مردان می گردد.

جراحی دستگاه گوارش. جراحی برای کاهش اندازه معده یا از بین بردن بخشی از روده، میزان سطح موجود برای جذب مواد مغذی از جمله کلسیم را محدود می نماید. این جراحی ها شامل مواردی هستند که برای کاهش وزن و سایر اختلالات دستگاه گوارش به شما یاری می نمایند.

استروئیدها و سایر داروها

استفاده طولانی مدت از داروهای کورتیکواستروئید خوراکی یا تزریقی مانند پردنیزون و کورتیزون با فرایند بازسازی استخوان تداخل دارد. پوکی استخوان همچنین با داروهای مورد استفاده در مبارزه یا جلوگیری از بیماری­های زیر همراه بوده است:

تشنج

رفلاکس معده

سرطان

رد پیوند

شرایط پزشکی

خطر پوکی استخوان در افرادی که مسائل پزشکی خاصی دارند از جمله موارد زیر بیشتر است:

بیماری سلیاک

بیماری التهابی روده

بیماری کبد یا کلیه

سرطان

لوپوس

مولتیپل میلوما

روماتیسم مفصلی

انتخاب سبک زندگی

برخی از عادات بد می تواند خطر ابتلا به پوکی استخوان را افزایش دهد. مثالها عبارتند از:

زندگی کم تحرک. خطر ابتلا به پوکی استخوان در افرادی که زمان زیادی می­نشینند بیشتر از افرادی است که فعال تر هستند. هر نوع ورزش با تحمل وزن که باعث بهبود تعادل و شرایط خوب بدن می گردد برای استخوان های شما مفید است، به خصوص راه رفتن، دویدن، پریدن، رقصیدن و وزنه برداری.

مصرف زیاد الکل. مصرف منظم بیش از دو نوشیدنی الکلی در روز خطر ابتلا به پوکی استخوان را افزایش می دهد.

مصرف دخانیات. نقش دقیق دخانیات در پوکی استخوان معین نیست، اما نشان داده شده است که مصرف دخانیات به ضعف استخوان ها یاری می نماید.

عوارض پوکی استخوان

شکستگی استخوان ها، به ویژه در ستون فقرات یا لگن، جدی ترین عارضه پوکی استخوان است. شکستگی های لگن اغلب در اثر افتادن ایجاد می گردد و می تواند منجر به ناتوانی و حتی افزایش خطر مرگ در سال اول پس از آسیب گردد.

در برخی موارد، شکستگی ستون فقرات حتی بدون افتادن ممکن است رخ دهد. استخوانهایی که ستون فقرات شما (مهره ها) را تشکیل می دهند می توانند تا حد خرد شدن ضعیف شوند و این می تواند منجر به کمردرد، کاهش قد و حالت خمیده به سمت جلو گردد.

پیشگیری از پوکی استخوان

تغذیه مناسب و ورزش منظم برای سالم نگه داشتن استخوانهای شما در طول زندگی ضروری است.

پروتئین

پروتئین یکی از بلوک­های ساختمان استخوان است. با این حال، شواهد متضادی در خصوص تأثیر جذب پروتئین در تراکم استخوان وجود دارد.

بیشتر افراد پروتئین زیادی را به وسیله رژیم غذایی خود دریافت می نمایند، اما برخی از آنها نه. اگر رژیم غذایی گیاهخواران و افراد وگان منابع مناسب مانند سویا، آجیل، حبوبات، دانه برای گیاهخواران و وگان­ها و لبنیات و تخم مرغ برای گیاهخواران باشد می توانند پروتئین کافی را دریافت نمایند.

بزرگسالان مسن به دلایل مختلف ممکن است پروتئین کمتری بخورند. اگر فکر می کنید پروتئین کافی دریافت نمی کنید، از پزشک روماتولوژ خود در خصوص مصرف مکمل سوال کنید.

وزن بدن

کمبود وزن احتمال تخریب و شکستگی استخوان را افزایش می دهد. در حال حاضر ثابت شده است که اضافه وزن خطر شکستگی در بازو و مچ شما را افزایش می دهد. به همین دلیل حفظ وزن مناسب بدن برای سلامتی بدن و نیز استخوانها ضروری است.

کلسیم

زنان و مردان بین 18 تا 50 سال احتیاج به 1000 میلی گرم کلسیم در روز دارند. این مقدار روزانه وقتی زنان 50 ساله و مردان 70 ساله می شوند، به 1200 میلی گرم افزایش پیدا میکند.

منابع خوب کلسیم عبارتند از:

محصولات لبنی کم چرب

سبزیجات برگی سبز تیره

کنسرو ماهی قزل آلا یا ساردین با استخوان

محصولات سویا مانند توفو

غلات غنی از کلسیم و آب پرتقال

اگر دریافت مقدار کافی کلسیم از رژیم غذایی برایتان مشکل است، مصرف مکمل های کلسیم را در نظر بگیرید. با این حال، کلسیم بیش از حد با ایجاد سنگ کلیه مرتبط است. اگرچه هنوز معین نیست، اما برخی از متخصصان معتقدند که کلسیم بیش از حد به ویژه در مکمل ها می تواند خطر ابتلا به بیماری های قلبی را افزایش دهد.

بخش بهداشت و پزشکی آموزشگاه های ملی علوم، مهندسی و پزشکی (که قبلاً انستیتو پزشکی بود) توصیه می نماید که کل کلسیم دریافتی به وسیله مکمل ها و رژیم های غذایی ترکیبی، نباید بیش از 2000 میلی گرم در روز برای افراد بالاتر از 50 سال باشد.

ویتامین دی

ویتامین دی توانایی بدن در جذب کلسیم را افزایش می­دهد و سلامت استخوان را از راه های دیگر نیز بهبود می بخشد. افراد می توانند مقداری از ویتامین D خود را به وسیله نور خورشید دریافت نمایند، اما اگر خانه نشینید، اگر در یک عرض جغرافیایی زیاد زندگی می کنید یا اگر مرتباً از ضد آفتاب استفاده می کنید یا از خورشید دوری می کنید ممکن است منبع خوبی نباشد .

برای دریافت ویتامین D کافی برای حفظ سلامتی استخوان، توصیه می گردد بزرگسالان در سنین 51 تا 70 سال 600 واحد بین المللی (IU) و 800 IU روزانه بعد از سن 70 سالگی به وسیله غذا یا مکمل دریافت نمایند.

افراد بدون منابع دیگر ویتامین D و دارای محدودیت قرار گیری در معرض آفتاب ممکن است به یک مکمل احتیاج داشته باشند. بیشتر محصولات مولتی ویتامین حاوی 600 تا 800 IU ویتامین D هستند.تا 4000 IU ویتامین D در روز برای بیشتر افراد بی خطر است.

ورزش

ورزش می تواند به شما در ساخت استخوان های قوی و کند شدن فرایند تخریب استخوانی یاری کند. ورزش بدون توجه به زمان آغاز برای استخوانهای شما مفید خواهد بود، اما اگر در سن جوانی به طور مرتب ورزش کنید و به ورزش خود ادامه دهید بیشترین حد این مزایا را خواهید داشت.

ترکیب تمرین های قدرتی را با تمرینات تحمل وزن و تعادلی انجام دهید.تمرین قدرتی به تقویت عضلات و استخوان در بازوها و ستون فقرات شما یاری می نماید. تمرینات تحمل وزن مانند پیاده روی، آهسته دویدن، دویدن، بالا رفتن از پله ها، پرش از طناب، اسکی و ورزش هایی با فشار عمدتا بر استخوان های پاها، لگن و ستون فقرات شما تأثیر می گذارند. تمرینات تعادل مانند تای چی می تواند خطر افتادن شما را بخصوص با پیرتر شدن کاهش دهد.

شنا، دوچرخه سواری و ورزش با دستگاه­هایی مانند الیپتیکال می توانند یک تمرین قلبی عروقی خوب باشند اما سلامت استخوان ها را بهبود نمی بخشند.

تشخیص پوکی استخوان

تراکم استخوان شما را می توان با دستگاهی که از مقدار کم اشعه X استفاده می نماید، و با معین میزان ماده معدنی در استخوان های شما اندازه گیری کرد. در طول این آزمایش بدون درد، در حالی که روی یک میز نرم قرار دارید یک اسکنر از بدن شما عبور می نماید. در بیشتر موارد فقط چند استخوان در لگن و ستون فقرات آنالیز می شوند.

درمان پوکی استخوان

توصیه های درمانی غالباً براساس تخمین خطر احتمال شکستن استخوان در 10 سال آینده با استفاده از اطلاعاتی مانند آزمایش تراکم استخوان انجام می گردد. اگر خطر شما زیاد نیست، ممکن است درمان شامل دارو نباشد و در عوض ممکن است بر اصلاح عوامل خطر افتادن و تخریب استخوانی متمرکز گردد.

بیو فسفونات ها

برای آقایان و خانمهایی که بیشتر در معرض خطر شکستگی قرار دارند، بیشترین تجویز داروهای پوکی استخوان بیس فسفوناتها هستند. مثالها عبارتند از:

Alendronate (Binosto, Fosamax)Risedronate (Actonel, Atelvia)Ibandronate (Boniva)Zoledronic acid (Reclast, Zometa)

عوارض جانبی شامل تهوع، دل درد و علائمی مانند سوزش سر دل است. اگر دارو به درستی مصرف گردد، این موارد کمتر رخ می دهند.

اشکال داخل وریدی بیس فسفوناتها باعث ناراحتی معده نمی شوند اما می توانند تا سه روز تب، سردرد و دردهای عضلانی دهند. شاید برنامه ریزی یک تزریق سه ماهه یا سالانه آسانتر از یادآوری مصرف قرص هفتگی یا ماهانه باشد، اما انجام این کار می تواند پرهزینه تر باشد.

داروهای آنتی بادی مونوکلونال

در مقایسه با بیس فسفوناتها، دنوزوماب (Prolia, Xgeva) نتایج تراکم استخوانی مشابه یا بهتری ایجاد می نماید و احتمال بروز انواع شکستگی ها را کاهش می دهد. دنوزوماب به وسیله یک شات زیر پوستی هر شش ماه تجویز می گردد.

اگر denosumab مصرف می کنید، ممکن است مجبور شوید این کار را تا خاتمه عمر ادامه دهید. تحقیقات اخیر نشان می دهد که احتمال وجود شکستگی ستون فقرات پس از قطع دارو بسیار زیاد می­گردد.

یک عارضه بسیار نادر از بیس فسفوناتها و دنوزوماب شکستگی یا ترک خوردگی در وسط استخوان ران است.

دومین عارضه نادر، تأخیر در بهبودی فک (استئونکروز استخوان فک) است. این مورد می تواند بعد از انجام یک روش تهاجمی در دندان پزشکی مانند از کشیدن دندان ایجاد گردد.

قبل از آغاز این داروها باید معاینه دندانپزشکی انجام دهید و همچنین باید به خوبی از دندان خود مراقبت نموده و مرتباً در هنگام استفاده از آنها به دندانپزشک خود مراجعه کنید. اطمینان حاصل کنید که دندانپزشک شما می داند که شما این داروها را مصرف می کنید.

هورمون درمانی

استروژن به ویژه هنگامی که بلافاصله پس از یائسگی آغاز گردد، می تواند به حفظ تراکم استخوان یاری کند. اما، استروژن درمانی می تواند خطر لخته شدن خون، سرطان آندومتر، سرطان پستان و احتمالاً بیماری قلبی را افزایش دهد. بنابراین استروژن به طور معمول برای سلامتی استخوان در خانم های جوان تر یا در زنانی که علائم یائسگی آنها نیز به درمان احتیاج دارد استفاده می گردد.

رالوکسیفن (Evista) اثرات مفید استروژن بر تراکم استخوان در زنان یائسه را بدون داشتن برخی از خطرات مرتبط با استروژن، تقلید می نماید. مصرف این دارو می تواند خطر برخی از انواع سرطان پستان را کاهش دهد.

گرگرفتگی یک عارضه جانبی رایج آن است. رالوکسیفن همچنین ممکن است خطر لخته شدن خون را افزایش دهد.

در مردان پوکی استخوان ممکن است با کاهش تدریجی وابسته به سن در سطح تستوسترون مرتبط باشد. درمان جایگزینی تستوسترون می تواند به بهبود علائم کمبود تستوسترون یاری کند، اما داروهای پوکی استخوان در مردان برای درمان پوکی استخوان بهتر مطالعه شده اند و بنابراین به تنهایی یا علاوه بر تستوسترون توصیه می گردد.

داروهای استخوان ساز

اگر نمی توانید درمانهای متداول پوکی استخوان را تحمل کنید یا اگر به اندازه کافی اثر ننمایند، پزشک متخصص روماتولوژی ممکن است موارد زیر را پیشنهاد کند:

تری پاراتاید. (Forteo) این داروی قدرتمند شبیه هورمون پاراتیروئید است و رشد استخوانی جدید را تحریک می نماید. با تزریق روزانه زیر پوستی تجویز می گردد. پس از دو سال درمان با teriparatide، یک داروی پوکی استخوان دیگر برای حفظ رشد استخوان جدید تجویز می گردد.

Abaloparatid .(Tymlos)داروی دیگری مشابه هورمون پاراتیروئید است. شما می توانید آن را برای تنها دو سال مصرف کنید و بعد از آن با یک داروی پوکی استخوان دیگر درمان را ادامه دهید.

Romosozumab .(Evenity) این جدیدترین داروی استخوان ساز برای درمان پوکی استخوان است.تزریق آن هرماه در مطبدکتر روماتولوژ انجام می گردد. بعد از یک سال درمان با این دارو، درمان با سایر داروهای ضد پوکی استخوان ادامه می­یابد.

سبک زندگی و درمان­های خانگی

این پیشنهادات ممکن است به کاهش خطر ابتلا به پوکی استخوان یا شکسته شدن استخوان ها یاری نمایند:

سیگار نکشید. سیگار کشیدن باعث افزایش تخریب استخوان و احتمال شکستگی آن می گردد.

از نوشیدن الکل زیاد خودداری کنید. مصرف بیش از دو نوشیدنی الکلی در روز ممکن است ساخت استخوان را کاهش دهد. الکل همچنین می تواند خطر افتادن شما را افزایش دهد.

از افتادن جلوگیری کنید. پوشیدن کفش های پاشنه کوتاه با کف غیر لیز وخانه خود را از نظر کابل برق، قالیچه و سطوح لغزنده که ممکن است باعث گردد شما زمین بخورید آنالیز کنید. اتاق ها را کمی روشن نگه دارید، میله هایی برای دریافت در داخل و خارج درب حمام خود نصب کنید و اطمینان حاصل کنید که می توانید به راحتی داخل تختخواب خود شوید و از آن خارج شوید.

درمان جایگزین

شواهد محدودی مبنی بر اینکه برخی مکمل های خاص مانند ویتامین K-2 و سویا می توانند به کاهش خطر شکستگی در پوکی استخوان یاری نمایند وجود دارد، اما مطالعات بیشتری برای اثبات فواید و معین خطرات ضروری است.

آماده شدن برای وقت دیدار

پزشک خانواده شما ممکن است آزمایش تراکم استخوان را پیشنهاد کند. غربالگری پوکی استخوان برای همه زنان از سن 65 سالگی توصیه می گردد. برخی از دستورالعمل ها غربالگری مردان را نیز از سن 70 سالگی توصیه می نمایند، به خصوص اگر آنها دارای مسائلی باشند که احتمال ابتلا به پوکی استخوان را افزایش دهد. اگر بعد از یک آسیب دیدگی جزئی مانند افتادن روی زمین دچار شکستگی استخوان شوید، اندازه­گیری تراکم استخوان برای ارزیابی خطر شکستگی­های بیشتر ممکن است از اهمیت بالایی برخوردار باشد.

اگر آزمایش تراکم استخوان بسیار غیرطبیعی است یا مسائل پیچیده مربوط به سلامتی دیگری دارید، باید به یک پزشک متخصص در اختلالات متابولیک (متخصص غدد و متابولیسم)یا یک پزشک متخصص در زمینه بیماری های مفاصل، عضلات یا استخوان­ها(روماتولوژیست) مراجعه کنید.

در اینجا برخی از اطلاعاتی که به شما یاری می نماید تا برای قرار دیدار خود آماده شوید، آورده شده است:

آنچه شما می توانید انجام دهید

اگر علائمی دارید که متوجه آن شده­اید آنها را بنویسید.

اطلاعات شخصی اصلی، از جمله فشارهای اساسی یا تغییرات اخیر زندگی را بنویسید.

لیستی از تمام داروها، ویتامین ها و مکمل هایی را که مصرف نموده یا می­کنید و همچنین دوزآنها را تهیه کنید. به ویژه ثبت نوع و دوز مکمل های کلسیم و ویتامین D بسیار مفید است زیرا بسیاری از انواع آنها موجود است. اگر مطمئن نیستید که پزشک به چه اطلاعاتی ممکن است احتیاج داشته باشد، قوطی داروها را با خود ببرید یا با تلفن همراه خود از استفاده از برچسب آنها عکس بگیرید و آن را با پزشکتان به اشتراک بگذارید.

سوالات خود را برای پرسیدن از دکتر یادداشت کنید.

در خصوص پوکی استخوان، سوالات اساسی که باید از پزشک خود بپرسید عبارتند از:

آیا برای پوکی استخوان احتیاج به غربالگری دارم؟

چه درمانی برای آن وجود دارد و کدام یک را توصیه می کنید؟

چه عوارض جانبی را باید از درمان انتظار داشت؟

آیا روشهای درمانی جایگزین دیگری وجود دارد؟

اگر بیماری­ دیگری داشته باشم چگونه می توانم به بهترین وجه آنها را با هم مدیریت کنم؟

آیا باید فعالیت خود را محدود کنم؟

آیا احتیاج به تغییر رژیم دارم؟

آیا احتیاج به مصرف مکمل دارم؟

آیا برنامه فیزیوتراپی وجود دارد که برای من مفید باشد؟

برای جلوگیری از افتادن چه کاری می توانم انجام دهم؟

اگر سوالات دیگری دارید از پرسیدن آنها دریغ نکنید.

چه انتظاری از پزشک باید داشته باشید

احتمالاً پزشک از شما سؤالاتی می نماید، مانند:

آیا سابقه شکستگی استخوان را دارید؟

آیا قد شما کوتاهتر شده؟

رژیم شما به خصوص مصرف لبنیات چگونه است؟ به نظر شما کلسیم و ویتامین دی کافی دریافت می کنید؟

چند وقت یکبار ورزش می کنید؟ چه نوع ورزشی را انجام می دهید؟

تعادل شما چگونه است؟ تا به حال افتاده­اید؟

آیا سابقه خانوادگی پوکی استخوان دارید؟

آیا والدین شما سابقه شکستگی لگن دارند؟

آیا تا به حال جراحی معده یا روده انجام داده اید؟

آیا داروهای کورتیکواستروئید (پردنیزون، کورتیزون) را به صورت قرص، تزریقی یا کرم مصرف نموده اید؟

هشدار! این مطلب صرفا جنبه آموزشی دارد و برای استفاده از آن ضروری است با پزشک یا متخصص مربوطه مشورت کنید.

منبع: جام جم آنلاین